Sırma - Maraş İşi
Derleyen: Sonay Demir Erdal
Sırma - Maraş İşi
Bu orjinal el işi sırmanın tarihi Selçuklulara kadar uzanır. Maraş şehri ve çevresinde hüküm süren Dulkadiroğlu Emine Hatun ve Sıtki Hatun Prenses Osmanlı sarayına gelin giderken çeyizlerinde Maraş'ın sırma işinden yapılan çeyizleri ( Yatak örtüsü, Bohçalar, seccadeler, şaseler, sabahlıklar, Kuran kapları, Bindalli model, düğün ve nişan kıyafetleri) kullanmışlardır.
Maraş işi tek yüzlü bir işlemedir. Desenin altı özel olarak hazırlanan karton ile kabartılıp yedi kat sırma desen üzerinden atlatılarak kenarlarda içlik ile karşılıklı tutturulur. Aynı işlem yanyana uygulanarak işlenir. İşleme tekniği araç ve gereçleri diğer işlemelerden farklıdır.
Bu işleme Maraş ilimizde yapıldığı için "MARAŞ İŞİ" adını almıştır. Maraş'ta halk arasında "SIRMA İŞİ" olarak adlandırılır. Araştırmalara ve Maraş'ta bu işi yapan ustaların verdikleri bilgiye göre Maraş işi XVI. Yüzyılda ülkemize Arap yarımadasından geçmiştir. O tarihten beri yerleşmiş, benimsenmiş ve geliştirilerek bünyemize uydurulmuş, milli işimiz haline getirilmiştir. Bugün Maraş'ta bu işlemeyi sanat haline getiren 4-5 usta vardır. Bu ustaların yaptığı işlemeler şaheserdir. Mesleklerini oğullarına öğreterek devam ettireceklerini söylemektedirler.
Maraş işi ilk zamanlarda Çukurova beylerinin binici takım ve başlıklarına gümüş sırmalarla işlenirdi. Daha sonraları Maraş'ta, Antep ve Kilis'te erkeklerin kullandıkları fesleri süslemiştir. XVIII. Yüzyılda silah kılıflarında, palaskalarda kemer ve erkek yeleklerinde görülür. Zamanla halk tarafından öğrenilmiş ve zengin ailelerin kızlarına çeyizler hazırlanmıştır. Örneğin yatak örtüsü, sedir örtüsü, seccade, bohça ve gelinlik. Folklor ekibi kıyafetlerinde kullanılarak zamanımıza kadar gelmiştir. Son yıllarda, milli işimiz olarak benimsediğimiz Maraş işini daha fazla geliştirip yaymak üzere Milli Eğitim Bakanlığı tarafından seminerler düzenlenmektedir. Maraş Kız Enstitüsünde, Ankara ve İstanbul olgunlaşma enstitülerinde özel olarak kurulan atölyelerde çalışmalar sürdürülmektedir.Maraş işinde sırası ile aşağıdaki işlemler uygulanır. Bu işlemler birbirini tamamlayıcısı olduğu için sıralarını değiştirmemek yerinde olur.
1. Maraş işinde desen kağıdı hazırlama.
2. Maraş işinde graf kağıdı hazırlama
3. Maraş işinde desen teyelleme
4. Maraş işinde deseni oyma
5. Maraş işinde deseni kumaşa yapıştırma
6. araş işinde kumaşı işlemeye hazırlama
7. Maraş işinde hazırlanan kumaşın tezgaha sıkıştırma
8. Sim veya sırma ile Maraş işi yapma
9. Maraş işini gri mukavvadan temizleme
10. Kabartma kartonu hazırlama
11. Maraş işinin pesent iğnesini yapma
12. Maraş işinin verev pesent iğnesini yapma
13. Maraş işinin hasır iğnesini yapma
11-12-13 numaralı işlemler desene uygun olarak düz iğnesi ile beraber veya başlı başına işlenir. Maraş işi san ve gümüş rengi sırma, sim ile işlendiği gibi motiflerin tamamı veya bir kısmı koton ve ipliklerle de işlenir.
İşlenen motifi zenginleştirmek için gerektiğinde boncuk pul stras çeşitli taş ve toplar kullandır.
Uygulandığı Yerler:
Gelin elbiseleri, hırka, sabahlık, tuvalet, fantezi elbiseler, dekoratif eşyalar, kemer, iğne, yüzük, gözlük ve tarak şaseleri, ayakkabı, terlik.
Kullanılan Kumaşlar:
Sire saten, kadife, organza, şifon, çeşitli ipekli kumaşlardır. İnce kumaşlar üzerine işlenirken altı organza veya astarlı kumaşlarla duble edilir.
Kullanılan İplikler:
Altın ve gümüş sırma, sim, ipek, keten ve pamuklu ipliklerdir. Sırmaları desen kenarlarında tutturmak üzere çamaşır ipeği kullanılır. Çamaşır ipeği işlenecek kumaşın renginde olmalıdır. Çamaşır ipeği iki kat yapılarak mumlanır. Temiz bir bezle fazla mumlan silinerek kullandır.
Desen İçin Faydalanılan Kaynaklar:Çeşitli model ve mecmualar, yapılmış örnekler, geometrik şekiller, beyaz iş desenleridir.
Maraş İşi Yapılırken Dikkat Edilecek Teknik Esaslar:
1. İpliğin tek veya çift kat olarak mumlanması
2. Desenin sert bir kurşun kalemle çizilmesi
3. Sırmayı tutturmada çamaşır ipeği kullanılması
4. Tutturma ipliğinin işleme esnasında dibinden tutulup çekilmesi
5. Desen möhlüke ile oyulurken oyma işlemine desenin ortasından başlanması" kaymaması için" keserken rahatlıkla görülebilir olması için desenin kendinize doğru bakması
6. Möhlükenin tahta kısmının sağ avuçla iyice kavranması, sağ elin işaret parmağının keskinin ucu de birlikte kartona değdirilmesi
7. Möhlükenin ucunun kağıda batırılıp çıkarılarak ve itderek kesme işleminin yapılması
8. Keskinin ucu kaymıyorsa kuru sabun sürülmesi
9. Kartonları keski de keserken altına iki kat gri mukavva veya tahta konulması
10. Keskinin ara ara biley taşı ile bileylenmesi
11. Bizle iğnenin karşılaştırılması
12. Biz de iğnenin sağ elde birlikte tutulması
13. Deseni beyaz kartona yapıştıran çirişin sulu olması
14. San kartonun altına sürülecek çirişin koyu olması
15. Sırmanın dolaşmaması için büyük mandardan küçük makaralara çıkrık de sarılması
16. İşleme yapılırken sırmaların yan yana gelmesi ve yerine oturması
Maraş işi yapımında kullanılan araç ve gereçler:
Çiriş:
Çiriş bir zamk çeşididir. Maraş köylerinde yetişen saz cinsindeki bir bitkinin patateslerinden (köklerinden) elde edilir. Patatesler dilimlere ayrılarak güneşte iyice kurutulur. Değirmende öğütülür. Elekten geçirilerek piyasaya sürülür. İyi cins bir çiriş açık kirli san renktedir. İçerisine toprak ve kum karıştırılıp hileli olarak satılabilir. Bu takdirde rengi siyahlaşır. İyi bir çiriş ıslatıldığı zaman baş parmak ile işaret parmağı arasında sündürülürse lif lif uzar. Parmaklar arasında ovuşturulduğunda ince olan çirişler en iyi olanlardır. Birde piyasada ayakkabıcı ve
çantacıların kullandığı hazırlanmış çirişler vardır. Yapılış aynıdır. Piyasada bol miktarda bulunmaktadır.Hazırlanan çirişle desen kağıdı beyaz kartona ve graf kağıdı san kartona yapıştırılır. Sulu çirişin içerisine biraz toz ilave edilip tekrar ezilir. Graf kağıtlı san kartonun san karton olan yüzüne sürülür. Daha koyu olduğu için desen oyulan san kartonu kumaşa rahatça yapıştırır. Çirişi kullanılacağında fazla karmamak gerekir. Duran çiriş kurur ve bozulur.
Möhlüke (Keski):
Maraş işinde deseni oymak üzere yapılmış 7-8 cm boyunda orak tipinde bir keskidir. Tahta olan kısımdan tutulur. Bıçağın sivri ve keskin olan ucu hazırlanmış olan kartonlara batırılıp çıkarılarak oyma işlemi yapılırBileytaşı:
Biley taşı siyah renkli özel bir taştır. Möhlükenin keskinliğini korumak için biley taşıyla sık sık bileylemelidir.
Makat:
Tahtadan yapılan bir araçtır. Çirşlenen karton üzerine desen kağıdı yapıştırıldığı zaman makatın dar olan kenarı ile kağıt sıyrılırcasına önden arkaya doğru hareket ettirilerek iki kağıt arasındaki hava boşlukları ve fazla çirişler çıkarılır.Makat 13 cm boyunda 4 yüzlü bir tahtadır. Üzeri pürüzsüzdür. Esas işe yarayan kısmı 3 cm genişliğinde ve 1,5-2 mm. Kalınlığında olan kenarıdır.
Tezgah (Cülde):
Maraş işinde kullanılan tezgah mukavvaya gerilmiş olan kumaşı bir kenarından sıkıştırıp tutmaya yarar. Tezgahın cımbız şeklindeki ağzına sıkıştırılan kumaş iki el ile rahatça işlenir. Tezgahlar büyük ve küçük olan iki tipi vardır. Genellikle küçük tezgahlarda çalışılır. Büyük tezgahlar büyük ve atölyelerde kullanılır. Ankara ve İstanbul olgunlaşma kız enstitülerinde büyük tezgahlan görmek mümkündür. Fazla yer kaplaması sizce önemli değilse büyük tezgah yaptırabilirsiniz. Çalışma rahattır. Alt kısmında bulunan bir vida ile istediğiniz yükseklik meyile ayarlayabilirsiniz.
Küçük Tezgah:
Tahtadan yapılarak üzeri cilalanır. Taban, cımbıza benzeyen kıstıran kısım ve ikisinin arasını tutacak olan tahtadan meydana gelir. Taban dikdörtgen prizma şeklindedir. Uzunluğu 50 cm, genişliği 5,5cm, yüksekliği 43 cm'dir. Kıstıracak kısım cımbıza benzer. Dip tarafından vida ile gövde tahtasına tutturulmuştur. Cımbızın ortasındaki boşluk kısmına 16 cm uzunluğunda, 2 cm genişliğinde ve 1,5 cm yüksekliğinde bir tahta yerleştirilir. Bir tarafı incedir. Bu tahta, kıstıracak kısmın ağız tarafına itildiğinde kıskacın ağzı aralanır. Aralığına gri mukavvaya gerilen kumaş sıkıştırılır. Tahta tekrar aşağıya doğru çekilerek yerine oturtulur. Tezgahın taban kısmı sandalyenin oturulacak yerine konulur. Tabanın uzun olan kenarı sandalyenin arkalığına paralel getirilir. Üzerine minder yerleştirilerek oturulur. Taban ağırlığınız tezgahın sallanmasını önler.
Büyük Tezgah:
Taban büyük olup üç küçük ayak üzerinde yere oturur. Kıskaç kısmı doğrudan doğruya tabandan çıkar. Meyilli olarak işleme yüksekliğine kadar uzar. Sandalyeye oturup tezgahı kendinize göre ayarlayabilirsiniz.
Askı:
Büyük işlemelerin sarkıp yere değmesini önlemek üzere sehpa kullanılır. Harita asmada kullanılan sehpalara benzer. Ters L şeklinde ince uzun bir tahtadır. Bir taban üzerine oturur. Tahtanın uzun olan kenarı tabana dik olarak çivilenmiştir. Kısa olan kenarın ucundan aşağıya doğru, ucunda çengel bulunan bir ip sarkıtılır. İşlemenin sarkan kenarı astarından bu çengele tutturulur.
Makaralık (Çağ):
Makaralık yedi adet sırma makarasını yan yana takarak muntazam bir şekilde işlemeye gelmesini sağlar. Makaralığa sırmayı küçük makaralarla takma yerinde olur. Hepsi üzerine sarılacak sırma miktarı aynı olmalıdır. 7 sırmanın uçları birleştirilip işlemeye tutturulduğu zaman hepsi aynı bollukta sırma bırakmalıdır. Sırma büyük
makaralarla kullanılırsa dolaşır. Büyük makaralardaki sırma çıkrık ile küçük makaralara sarılır.
Çıkrık:
Çıkrık iplik sarmaya yarayan küçük bir araçtır. Çevirmek için bir kolu ve makara takacak iki çivisi vardır. Bir taban üzerine oturtulan çıkrığın büyük makaraları takmaya yarayan çivisine büyük sırma makarası yerleştirilir. Çıkrığın hareket ettirdiği diğer çiviye küçük mara yerleştirilir. Kol çevrilmek suretiyle sırma büyük makaradan küçük makaraya istenilen makaraya sarılır.
Sırma:
Kalın madensel tellerin veya altın ve gümüş külçelerin maddelerin içinde eritilip makinalar vasıtası ile inceltilmesinden meydana gelir. Buna kalıptan denir. Altın ve gümüşten yapılanlar piyasada som sırma adı altında satılır.
Biz:
Tutmak için tahtadan beyzi bir sapı olan ucu iğneli araçtır. Tahtanın ucundaki iğne orta kalınlıkta ve ucu çok sivridir. Birbirine teyellenmiş olan karton ve kumaşıdelmeye yarar. Desenin dibinden delinen kumaştan iğne yukarı çıkarılarak sırmalar tutturulur. Ayakkabı dikenlerin bizden farklılığı iğnesinin daha ince olmasıdır.
Bal Mumu:
Sırmayı tuturmakta kullanılan iki kat çamaşır ipeğini mumlamada kullanılır. Mumlanan ipek kaygan ve sağlam olur. Fazla mumlanırsa sağlamlığını kaybeder. Bal mumunu aktarlarda bulabilirsiniz.
Alanya Atatürk Müzesi - Sim Sırma İşi
http://www.nakkashome.com/marasisi.htm
ANTALYA AZİZE KAHRAMAN HALK EĞİTİMİ MERKEZİ' ne yardımlarından dolayı teşekkür ederiz... (KYNK)
